بزرگنمايي:

نسیم گیلان - سرمقاله شرق/ جهان کوکی راست‎گَرد
٨
٠
شرق / « جهان کوکی راست‎گَرد » عنوان سرمقاله روزنامه شرق به قلم کمال اطهاری است که می‌توانید آن را در ادامه بخوانید:
ارسطو گمان می‎برد آنچه از خاک باشد، بر خاک می‎افتد؛ اما در نیمه‎ قرن هفدهم، نیوتن ثابت کرد علت بر زمین افتادن، قوه‎ جاذبه است. از این کشف عظیم در زمان خود، این نتیجه برآمد که جهان مانند یک ساعت یا ماشین بزرگ خودکوک، با چند قانون جاودانه کار می‎کند. حال اگر انسان قادر نیست جهان طبیعی را به میل خود تنظیم کند، تنظیم جهان اجتماعی دست خود او است و راز آن در کشف قوانین طبیعی حاکم بر ذات انسان است. در نیمه‎ دوم قرن هجدهم عنوان شد که این قانون طبیعی، پیروی از نفع شخصی است؛ پس کافی است به توصیه‎ اسمیت، ماشین اقتصاد را با قانون منفعت شخصی کوک کنیم تا ثروت، آزادی و عدالت از سوی دیگر ماشین سرازیر شود. به‌این‌ترتیب، توهم جاودانگی جهان کوکی راست‎گَرد اجتماعی شکل گرفت. در این جهان کوکی راست‎گَرد، وظیفه‎ دولت تنها روغن‎کاری ماشین است و جامعه‎ مدنی هم هر نهاد خودجوشی را می‎تواند شکل دهد، جز آنکه نهاد برقراری عدالت باشد؛ چون کوک (تنظیم) ماشین که عادلانه‎ترین جهان ممکن اجتماعی را می‎سازد، به هم می‎خورد. پس اگر جامعه‎ مدنی چنین کند، دولت برای حفظ عدالت مجبور به محدود‌کردن خواست عدالت خواهد شد؛ حتی اگر فیلسوف لیبرالی مانند رالز، امکان توافق آزادانه بر سر اعمال عدالت را نیز طبیعی بداند.
درحالی‌که منطق دیالکتیک در اواخر قرن هجدهم و هندسه‌ اقلیدسی در اوایل قرن نوزدهم ابداع شده بود، دو قرن پس از کشف نیوتن، در اواخر قرن نوزدهم، پوانکاره نشان داد که حرکت در این جهان، خطی و قابل پیش‎بینی نیست، یا به تعبیری جهان کوکی نیست؛ زیرا هرچند نیوتون مسئله حرکات دو جرم را با قوانین خود حل کرده بود، اما پیش‌بینی حرکات سه جرم و بیشتر، «وابستگی حساس به شرایط اولیه» دارد و چون ما همه‎ این شرایط را نمی‎دانیم، قابل پیش‎بینی نیست. همین کشف حدود یک قرن بعد با نام «وابستگی به مسیر» (path dependence) وارد علوم اقتصادی و اجتماعی شد. البته پیش‎بینی‌‌پذیر نبودن حرکات آینده، اصل علیت و قانونمندی را زیر سؤال نمی‎برد، بلکه اصل تکرار پدیده‎ها را نفی می‎کند؛ از آنجا که تاریخ تکرار نمی‌شود، هر پدیده در موقعیت تاریخی یا شرایط‌ خاصی قرار می‎گیرد که بر مسیر حرکت آینده خود و دیگر پدیده‎ها تأثیر می‎گذارد. از‌این‌رو، هرچند قوانین اقتصادی وجود دارد، گرته‎برداری از ماشین اقتصادی یک جامعه نمی‎تواند برای جامعه‎ دیگر ثروت، آزادی و عدالت به ارمغان بیاورد. برای مثال، وقتی بورژوازی ملی کشور مرکزی بر پیرامونی اعمال هژمونی (استعماری یا جدید) می‎کند، بورژوازی ملی کشور پیرامونی نمی‎تواند مسیر پیشین آن را بپیماید.
بعد از پوانکاره، فیزیک نیوتنی به‌طور کامل جای خود را به فیزیک انیشتینی و کوانتومی داد. در این کشفیات نوین، زمان و مکان، مشاهده‎گر و موضوع مشاهده (جزء و کل) درهم‎ آمیخت و اصل عدم ‌قطعیت به اثبات رسید. دستاوردهایی که نه‎تنها گرته‎برداری از ماشین اقتصاد اسمیت را نفی می‎کرد، بلکه نشان می‎داد تحمیل اراده‎ کل بر جزء (دولت بر فرد در جامعه‎ مدنی از طریق برنامه‎ریزی متمرکز و دیکتاتوری پرولتاریا) نیز ممکن نیست. این نظریه‎ها راه را برای نظریه‎های پیچیدگی و آشوب (chaos) گشودند که به‌وجود‌آمدن قواعدی کلی را بر اساس شرایط اولیه یا نظام‎مندی را بر پایه‎ حرکات غیرنظام‎مند نشان دادند و جهان را تنها به این ترتیب قابل پیش‎بینی کردند.
این پیچیدگی جهان یا کوکی‌نبودن آن، هرچند هنوز از نگاه راست آیین‎پرست پنهان مانده، اما در رویکرد دیالکتیکی و غیرجبرگرای مارکس و انگلس از ابتدا وجود داشته است؛ تاریخ به‌گونه‎ای پیش می‎رود که نتیجه‎ نهایی همیشه از تناقض‌ها بین خواست افراد بی‎شماری ناشی می‌شود و هریک از این خواست‎ها به نوبه‎ خود بر اثر مجموعه‎ای از شرایط ویژه‎ زندگی [تو بخوان شرایط اولیه] به شکل آنچه هست درمی‎آید. بنابراین نیروهای تداخل‎کننده‎ بی‎شماری وجود دارند، یک سلسله‎ نامتناهی نیروهایی که برآیندشان باعث یک نتیجه می‎شود؛ واقعه‎ تاریخی. این ممکن است به نوبه‎ خود دوباره به‌عنوان محصول نیرویی در نظر گرفته شود که به‌عنوان یک کلیت ناآگاه و بی‎اراده عمل می‎کند؛ زیرا بر هر آنچه یک فرد اراده می‎کند، از جانب فرد دیگری خدشه وارد شده و آنچه که نتیجه می‎شود، چیزی است که خواست هیچ‎یک نبوده است (نامه‎ انگلس به بلوک، ترجمه پارسا، نشر دیگر).رویکرد علمی چپ به جهان طبیعی و اجتماعی باعث شده است اکنون اکثریت قریب‌به‌اتفاق آن در پی یافتن «علم رهایی‎بخش» برای گذار از سرمایه‎داری‎ای باشد که اکنون بیش از همیشه ضدانسانی بودن و تخریب‎گری آن در بی‌کاری و شکاف فزاینده‎ درآمدی داخلی و خارجی، چاقی فزاینده در کشورهای مرکزی و گرسنگی فزاینده در پیرامون و در نتیجه امواج بی‎سابقه‌ مهاجرت‎ها، تغییرات فاجعه‎آفرین اقلیمی و حتی نابودی عامدانه‎ محیط زیست (شدیدترین آن در آمریکای ترامپ و برزیل بولسونارو)، تخریب غیرخلاق اقتصاد در کشورهای پیرامونی بر اثر جهانی‎شدن برون‎زا و تحمیلی که به نابودی صنایع مفید کشورهای پیرامونی و بی‌کاری و فقر شدید در آنها انجامیده است و... .
هرچند در تقابل با این نظام مخرب، خُردبدیل‎های متعددی در نظر و عمل در حال انکشاف‎اند، چپ که با تجربه و علم دریافته جهان کوکی چپ‎گرد وجود ندارد، می‎داند اجماع و تحقق بدیلی جامع برای سرمایه‎داری به فرایندی طولانی نیاز دارد؛ چراکه چپ همیشه گشاینده‌ دانش اجتماعی بوده و اگر راست هم حرف صحیحی دراین‌باره زده، از آن بهره جسته است. بااین‌حال، اکثریت قریب‌به‌‌اتفاق راست به‌اصطلاح مدرن در کشور ما، به نظر در بازی با جهان کوکی راست‎گرد خود سرگرم‎اند و به ‌صورت خنده‎دار و حوصله‎سربری، هنوز به نقد جهان کوکی چپ‎گرد مشغول‎اند که اکثریت قریب‌به‌اتفاق چپ دیگر به آن اعتقادی ندارد. تغییر موضع جناح حاکم سرمایه‎داری بر دولت ایالات متحده آمریکا از جهانی‎شدن تحمیلی اقتصاد به ملی‎گرایی افراطی، اعلان پایان تاریخ سرمایه‎داری از سوی فوکویاما، اخذ نوبل‎های متعدد اقتصاد از سوی نهادگرایان و اقتصاددانان توسعه، موفقیت‎های کشورهایی مانند کره‎جنوبی و چین از طریق دولت توسعه‎بخش و... باعث نمی‎شود که راست در ایران از توهم خوددانا‎پنداری و از به‌بازارسپاری همه ‌چیز (حتی زمین با تراکم‎فروشی) دست بردارد و به جهان پیچیده و علم‎ رهایی‎بخش برای توسعه‎ کشور خود روی آورد و به‌جای غوغاسالاری علیه چپ و نمایندگان بورژوازی ملی ایران، به تدوین یک برنامه‎‎ عملی توسعه‎ ایران روی آورد.پوپر می‎گفت از مقدمات نادرست می‎توان نتایج درست گرفت. برای مثال اگر امروز که من این یادداشت را می‎نویسم، جمعه باشد‏‏، اما من معتقد باشم که شنبه است؛ نتایج درست از این مقدمه نادرست این است که امروز یکشنبه نیست، دوشنبه نیست و... . تنها زمانی نادرستی نتیجه‌گیری آشکار خواهد شد که بگویم امروز جمعه نیست. چپ و راستِ معتقد به جهان کوکی، مدت‎ها نتایجی درست از مقدمات نادرست خود می‎گرفتند؛ همان‎طور که از مقدمات نادرست نظریه‎ نیوتون یا هندسه اقلیدسی هنوز هم می‎توان نتایجی درست گرفت. اینک چپ با همان سنت تاریخی پیشروی خود، نتایج نادرست جهان کوکی چپ‎گرد را دریافته و آن را کنار گذاشته است، اما شگفت اینکه راست که نمی‎تواند به چیزی جز جهانِ کوکی بیندیشد، پایان تاریخش را نمی‎بیند و این را دلیل موفقیت خود انگاشته است.