بزرگنمايي:

نسیم گیلان - میدان امام‌خمینی یا توپخانه سابق که در دوران ناصرالدین‌شاه با پیشنهاد و همت امیرکبیر شکل‌گرفت نخستین میدان واقعی تهران بود.در مرکز شهر یک میدان وسیع به شکل مستطیل،میان دیوار خارجی ارگ و دیوارهای قورخانه به نام میدان توپخانه واقع شده که شش خیابان اصلی شهر با پاسگاه های زیاد پیاده نظام به آن منتهی می شود. انسان در این شهر به هر سویی بخواهدبرود،میدان توپخانه نقطه عزیمت سر راست و بسیار مناسبی است.

برخی از منابع میدان ارگ تهران را نخستین میدان این شهر می‌دانند و برخی دیگر سبزه میدان و گروهی میدان مشق. اما اگر خیابان ناصرخسرو یا ناصریه را نخستین خیابان تهران بدانیم بی‌تردید میدان امام‌خمینی یا میدان توپخانه نخستین میدان مدرن و بزرگ تهران است. میدانی که در زمان شکل‌گیری مرز شمالی پایتخت را تشکیل می‌داد. میدان مستطیل شکلی ارنست اورسل فرانسوی حدود 100 و 30 سال پیش آن طور که در ابتدای این نوشته خواندید تصویرش کرد.
تا پیش از تاجگذاری ناصرالدین شاه قاجار منطقه‌ای که میدان توپخانه در آن ساخته شد زمین مسطحی بود که پشت ارگ سلطنتی قرار داشت و برای مشق نظام مورد استفاده قرار می گرفت. فتحعلی شاه با توجه به نزدیکی این زمین به ارگ دستور داد تا توپ ها و ادوات نظامی را در آن جا قرار دهند. اما امیرکبیر که با اندیشه های اصلاحی آمده بود تصمیم گرفت در این زمین ساخت و سازهایی انجام دهد. امیرکبیر پیش از ورود به تهران و کاخ صدارت از شهرهای مهمی چون مسکو و استانبول دیدن کرده بود و از اهمیت میدانی مرکزی در این شهرها خبر داشت. میدانی که نقطه ثقل شهر باشد و روی محور گسترش آن قرار بگیرد. او بخوبی می دانست که تهران از چهار جهت در حال گسترش است و خیلی زودتر از آن چه فکرش را بکنند این میدان در مرکز آن قرار می گیرد. تفکری که هرچند خود آن قدر زنده نماند که سرانجامش را ببیند. محمد ابراهیم‌خان آذربایجانی که خواهرش منیرالسلطنه همسر ناصرالدین‌شاه و مادر کامران‌میرزا نایب‌السلطنه، در عرض 10 سال میدان را تکمیل کرد. میدان در ابتدا سنگفرش بود و با مرکزیت حوضی بزرگ برخلاف رسم میدان های دیگر به صورت مستطیلی به ابعاد 110 متر و درازای تقریباً 220 متر ساخته شد. این میدان براساس میدان‌های اروپایی و به سبک نئوکلاسیک برپا شد و می‌توان گفت نخستین میدان ایران بود که شباهت به میدان‌های سنتی نداشت. براساس نوشته های تاریخی و تصاویر به جای مانده از این میدان توپ هایی که در چهار طرف میدان نصب شده بود تا کسانی که برای دیدن ارگ و شاه می آیند به قدرت حکومت قاجاریه پی ببرند. این میدان با دری که به تقلید از در اصلی توپکاپی به در همایونی یا باب همایون مشهور شد به ارگ سلطنتی متصل می شد. بعدها خیابان باب همایون که در آن قورخانه و ضرابخانه تهران قرار گرفت در کنار میدان توپخانه شکل گرفت.
با گسترش تهران میدان توپخانه مرکز تهران شد و به عنوان مرکز تجمعات مردمی هم مورد توجه قرار گرفت. نزدیکی به ارگ سلطنتی و حضور بناهای حکومتی در این میدان اهمیت آن را برای تجمعات بیشتر می کرد. در ابتدا مراسم های آتشبازی و جشن های رسمی در این میدان برگزار می شد. در دوران مشروطه یکی از مهمترین بخش های اعتراضی مردمی در میدان توپخانه برراه افتاد. در همین میدان بود که نخستین حمله استبدادطلب ها به سمت مشروطه رخ داد و واقعه توپخانه که بعد از به توپ بستن مجلس دومین اتفاقات مهم آن دوران بود به وقوع پیوست. بعد از فتح تهران هم میدان توپخانه محلی برای اعدام مخالفان دولت مشروطه شد و مشهورترین کسی که در این میدان بر سر دار رفت شیخ فضل الله نوری بود. اصغر قاتل، نایب حسین کاشی و پزشک احمدی دیگر کسانی بودند که در این میدان به دار آویخته شدند. اما میدان توپخانه در دوران پهلوی بیشتر کاربرد اداری پیدا کرد و به دوره دوم تاریخ خود رسید. دوره ای که بیشتر کاربرد اداری داشت. شاید همین دلیل خوبی بود تا بلدیه یا ساختمان شهرداری تهران را در بخش شمالی و تلگراف‌خانه مرکزی را در جنوب آن برپا کنند. با این همه در جریان بیست و هشت مرداد میدان توپخانه با توجه به قرار گرفتن اداره تلگراف خانه و مرکزیتش معبر اصلی کودتاچیان شد. سه روز پیش از کودتا بود که مردم به این میدان آمدند و مجسمه رضا شاه را به زیر آوردند. میدان توپخانه کاربری سیاسی خود را با وجود تلاش پهلوی برای کمرنگ کردن مرکزیت آن از دست نداد و در جریان پیروزی انقلاب اسلامی مورد توجه قرار گرفت. این میدان با آن که در حال حاضر کاربرد سابق را ندارد و حتی در مرکز تهران نیست اما به خاطر این که راه ارتباط بخش جنوبی و بازار تهران به بخش‌های شمالی است همچنان یکی از نقاط ثقل پایتخت است.
پژوهشگر :فرزانه ابراهیم زاده