بزرگنمايي:

نسیم گیلان- ما بعد از تجربه دریاچه ارومیه اکنون با مرثیه دریاچه خزر که امروز شنبه، 21 مرداد ماه روزی را به نام خود در تقویم به ثبت رسانده است، مواجهیم. به اعتقاد متخصصان، این حوضه آبریز در طول تاریخ خود نوسانات زیادی را داشته و کمترین تراز آب مربوط به دهه 70 میلادی بوده که به منفی 29 سانتی‌متر رسیده و اکنون این حوضه تراز منفی 28.8 را تجربه می‌کند.

این در حالی است که در سال 2003 ( 1382) پنج کشور حاشیه دریای خزر «کنوانسیون منطقه‌ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر» موسوم به «کنوانسیون تهران» را امضاء کردند. این کنوانسیون در تاریخ 12 اوت 2006 (21 مردادماه 1385) لازم‌الاجرا شد و همه کشورها این معاهده را به عنوان یک واقعه مهم زیست محیطی جشن گرفتند و از آن پس این روز را به نام «روز دریای خزر» نامیدند. 

خزر نام دریاچه‌ای با وسعت 600 هزار و 384 کیلومتر مربع است که طول سواحل آن به 7000 کیلومتر می‌رسد. کشورهای ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، جمهوری‌های ترکمنستان و قزاقستان این دریاچه را در برگرفته‌اند و همگی از مواهب آن استفاده می‌کنند. خزر پس از خلیج فارس و سیبری، به لحاظ ذخایر نفت و گاز موجود در ساحل و زیربستر در مقام سوم قرار دارد و همین مساله ارزش آن را چندین برابر می‌کند.

ردپای گرمایش زمین بر آب‌های خزر

علی سلطان‎پور در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به نامگذاری امروز شنبه، 21 مرداد ماه به نام دریای خزر، کاهش تراز آب این حوضه آبریز را از چالش‌های این دریاچه دانست و گفت: بزرگترین و قوی‌ترین شبکه پایش تراز دریا در شمال و جنوب کشور از سوی سازمان نقشه‌برداری ایجاد شده است و چهار دهه است که داده‌های آن جمع‌آوری شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد و از این دیتاها به‌ویژه در حوزه‌های هیدروگرافی و تهیه چارت‌های دریایی بهره‌برداری  می‌شود.

وی با بیان اینکه در کنار این تحقیقات، مطالعه در زمینه بدنه آبی نیز مورد بررسی قرار می‌گیرد، ادامه داد: دریای خزر در تاریخ 100 ساله گذشته خود و همچنین تاریخ قدیمی‌تر خود تراز آن دستخوش نوساناتی بوده و دلیل آن به خاطر دریاچه‌ای بودن آن است.

سلطانپور خاطر نشان کرد: برای دریاها و اقیانوس‌های آزاد که تحت تاثیر تغییرات جهانی اقلیم، گرمایش زمین و ذوب شدن یخ‌های قطبی قرار می‌گیرند، تاثیرات و رویه‌های یکسانی در نظر گرفته می‌شود و نوسانات تراز آب با نرخ یک تا 2 میلی‌متر در سال را تجربه می‌کنند که نرخ کمی است، ولی اثرات تغییرات اقلیمی در دریاچه‌ها به این صورت نیست؛ چرا که حوضه آبریز دریاچه‌ها، مناطق محدودی را شامل می‌شود و اگر در این مناطق بارش کمی صورت گیرد و یا تبخبر بالاتری صورت گیرد، تراز آب دریاچه‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

مدیر آبنگاری و جزر و مد سازمان نقشه‌برداری ایران خاطر نشان کرد: نوسانات آب دریای خزر در طول تاریخ مشاهده می‌شود، به گونه‌ای که در دهه 70 میلادی به کمترین میزان تراز آب در 100 سال گذشته خود به منفی 29 سانتی‌متر نسبت به سطح آب‌های آزاد رسیده بود.

وی اظهار کرد: از سال 2005 و 2006 تراز آب دریای خزر مجددا رو به کاهش رفت و همواره این تصور وجود داشت که این تغییرات یک تغییر پریودیک است و در سال‌های بعد جبران خواهد شد، ولی 20 سال گذشته نشان داد که این تغییر کاهشی تراز آب دریای خزر به طور دائم وجود دارد.

سلطانپور ادامه داد: خزر دریاچه ای با ورودی و خروجی آب است که ورودی آن رودخانه و بارش مستقیم بر دریاچه و خروجی آن تبخیر آب است. با توجه به برداشت آب به‌ویژه از رود ولگا که 80 درصد آب دریای خزر را تامین می‌کند و همچنین برداشت آب از سایر رودهای منتهی به خزر، تراز آب این حوضه تحت تاثیر قرار می‌گیرد، ولی نتایج بررسی روس‌ها از دبی رودخانه ولگا نشان می‌دهد که تغییرات ایجاد شده در تراز آب دریای خزر نمی‌تواند صرفا از میزان آب ورودی به این دریاچه باشد، از این رو ما مطالعاتی را در آن اجرایی کردیم.

عامل دومی که موجب تراز منفی خزر شد

وی با بیان اینکه کاهش تراز آب خزر می‌تواند ناشی از تبخیر آب نیز باشد، یادآور شد: برای این منظور از مدلی مبتنی بر دمای آب و دمای محیطی بهره بردیم و نتایج نشان داد که خزر همانند تمام مناطق دنیا در یک قرن اخیر، حدود یک درجه سانتی گراد گرم‌تر شده است و مطالعات ما نشان می دهد که این یک درجه افزایش دما معادل تبخیر شدن سالانه 10 سانتی متر از تراز آب دریای خزر می‌تواند باشد.

سلطانپور با بیان اینکه تغییرات کاهشی تراز آب دریای خزر از 20 سال گذشته حدود 2 متر است، گفت: اگر این روند کاهشی 10 سانتی متر را در 20 سال محاسبه کنیم عدد حدود 2 متر را نشان می‌دهد. طبق داده های ما علاوه بر آن آب‌های ورودی به خزر روند کاهشی دارند، ولی یکی از عواملی اصلی که موجب کاهش تراز آب خزر شده و کمتر به آن توجه شده، این است که دمای هوا افزایش یافته و در نتیجه تبخیر افزایش یافته است.

وی تاکید کرد: باید به این نکته توجه کرد که روند کاهش تراز آب را در سال‌های آینده تجربه خواهیم کرد، مگر آنکه بارش‌ها و یا تغییر اقلیم‌هایی رخ دهد، البته مدل‌های هواشناسی دنیا نیز این موضوع را نشان نمی‌دهد که در آینده تراز آب خزر را افزایش دهد، ولی پیش‌بینی‌های دراز مدت هواشناسی غیر ممکن است و باید منتظر بمانیم که تغییرات اقلیمی آینده برای منطقه خزر خوب باشد و بتواند با افزایش بارش‌ها، افزایش تبخیر را جبران کند.

مدیر آبنگاری و جزر و مد سازمان نقشه برداری ایران، دریای خزر را یک دریاچه آب شیرین توصیف کرد و افزود: شیرین بودن آب این دریاچه به دلیل کم بودن میزان نمک آن، عاملی برای تبخیر بیشتر این حوضه آبریز خواهد بود و مشکلات زیست محیطی برای مناطقی مانند تالاب انزلی و خلیج گرگان ایجاد کند که هم اکنون این مناطق با این چالش‌ها مواجه شده‌اند، اگر چه بیشتر صدمات به بخش‌های شمالی خزر وارد می‌شود، چون در این مناطق عمق کمتری دارند.

سلطانپور ادامه داد: ولی در مناطق جنوبی که ما هستیم، می‌تواند یکسری چالش‌ها و هزینه‌های زیست محیطی را برای ما ایجاد کند، ضمن آنکه هزینه‌هایی در بنادر به ما تحمیل کند؛ چرا که با کاهش تراز آب خزر، نیازمند لایروبی بنادر برای تردد کشتی‌ها خواهیم بود و این لایروبی یک اقدام وقت گیر و پر هزینه‌ای است.

مخاطرات کاهش تراز آب خزر

مدیر آبنگاری و جزر و مد سازمان نقشه برداری ایران در خصوص مخاطرات کاهش تراز آب خزر، توضیح داد: در دهه 70 شمسی که تراز آب خزر روند افزایشی داشت، بحث‌هایی در خصوص اتخاذ تدابیری برای کاهش روند تخریب زیر ساخت‌ها مطرح شد و این موضوع در دهه 60 برای دریاچه ارومیه نیز مطرح شد، ولی زمانی که آب عقب می‌رود، استفاده از اراضی خشک شده آبی مطرح می‌شود و لازم است در روند کاهشی تراز آب، تمهیداتی اتخاذ شود که حریم آبی حفظ شود.

وی ادامه داد: محیط خلیج گرگان به مدد لایروبی که از سوی سازمان بنادر و کشتیرانی انجام و آبراهه‌های آن به دریای خزر حفظ شد، زنده مانده است؛ ولی شاهدیم که بنادر ترکمن و گز در خلیج گرگان را سال‌ها است که از دست داده‌ایم، چون کشتی ها امکان تردد به این خلیج را ندارند و تنها قایق‌ها می‌توانند در آن تردد کنند، آن هم از طریق چند آبراهه لایروبی شده می‌توانند در این حوضه تردد کنند.

سلطانپور با بیان اینکه لایروبی در یک سطحی جوابگو است، اظهار کرد: با این روند خلیج گرگان به تدریج خشک خواهد شد و در صورت خشک شدن می‌تواند مسائل محیط زیستی در منطقه ایجاد کند.

تالاب انزلی

وی با اشاره به وضعیت تالاب انزلی گفت: این تالاب در تبادل آبی با دریای خزر است و کاهش تراز آب خزر می‌تواند حیات این مهمترین تالاب کشور را که به ثبت جهانی رسیده است، به خطر بیندازد.

سلطانپور با تاکید بر اینکه خلیج.ها و تالاب‌ها جزو زیستگاه‌های بسیار مهم گیاهی و جانوری در کشور و در دنیا هستند، افزود: دریاچه خزر یک دریاچه آب شیرین است که با کاهش تراز آب می‌تواند آلودگی‌های آن افزایش یابد، ضمن آنکه تغییرات اقلیم جهانی، در این منطقه تشدید می‌شود، این تجربه را در دریاچه ارومیه داریم و زمانی که اقلیم نخواهد با ما ناسازگار باشد، جبران کردن آن بسیار سخت است و باید تلاش کنیم در حوضه خزر حق آبه خزر داده شود تا پروسه کاهش تراز آب با روند کندتری به پیش رود.

مدیر آبنگاری و جزر و مد سازمان نقشه برداری ایران در پاسخ به این سؤال ایسنا که ممکن است خزر سرنوست ارومیه را طی کند، تاکید کرد: از آنجایی که دریای خزر عمق بیشتری دارد، انتظار نمی‌رود که خزر به طور کلی خشک شود، ولی پسروی آب به دلیل گرمایش زمین و تغییر اقلیم جهانی، می‌تواند تاثیرات زیست محیطی بیشتری را بر جای بگذارد.

میزان تراز کاهش آب خزر

سلطانپور با بیان اینکه تغییرات سالانه خزر 30 سانتی‌متر است، گفت: در ابتدای تابستان که بارش‌ها کاهش می‌یابد، تراز آب کاهش می‌یابد و این تغییر سالانه خزر است و در دهه 70 میلادی کاهش تراز منفی 29 را تجربه کرده است. میانگین سالانه سال 2022 دریای خزر حدود منفی 28.8 میلی متر بوده است که فاصله کمی تا تراز منفی 29 دهه 70 میلادی دارد.

وی خاطر نشان کر: بررسی تغییرات تراز 6 ماه اخیر میلادی دریای خزر نسبت به سال قبل روند کاهشی را نشان می‌دهد و انتظار می‌رود که میانگین تراز دریای خزر در سال 2023 به میزان منفی 29 برسد و شاید از آن عبور کنیم و ما به کمترین میزان تراز آب در 100 سال اخیر خزر خواهیم رسید.

مدیر آبنگاری و جزر و مد سازمان نقشه‌برداری خاطرنشان کرد: بررسی‌های ما نشان می‌دهد ورودی آب همه حوضه‌ها به خزر کاهش یافته است و دلیل آن مصرف آب و گرم شدن هواست که استفاده از آب را در حوزه‌های کشاورزی بیشتر کرده است.

سلطانپور یادآور شد: اگر ما گرمایش را داشته باشیم و بارش بیشتر شود، مدیریت منابع آب تا حدودی می‌تواند در افزایش تراز آب خزر مؤثر باشد، ولی در حال حاضر به دلیل افزایش گرمایش، تبخیر افزایش یافته است و زمانی که تبخیر افزایش یابد، نیاز است تا بارش نیز بیشتر شود، اما با تبخیر آب، در منطقه بارشی رخ نمی‌دهد.

وی تصریح کرد: مدل‌های تغییر اقلیم نشام می‌دهد که در دنیا تبخیر افزایش یافته است، ولی بارش‌ها بیشتر در اقیانوس‌ها به ویژه در مناطق استوایی اقیانوس آرام رخ خواهد داد و این امر به معنای این است که تبخیر بیشتر در خشکی‌ها و بارش بیشتر در اقیانوس‌هاست.

سلطانپور در پایان تاکید کرد: این وضعیت موجب خواهد شد که اگر بارش در دریاچه‌ها رخ ندهد، با مخاطره کاهش تراز آب مواجه خواهند شد.