نسیم گیلان - شهر: نام اصلی روستای مهرآباد تا پیش از سلطنت ناصرالدین شاه قاجار «حسین آباد» بود. این آبادی هنگام ازدواج عصمت الدوله (دختر ناصراادین شاه) با دوست محمدخان معیرالممالک به عنوان مهریه به او داده شد. از آن پس مهرآباد نام گرفت.
بعدها دوست محمدخان معیرالممالک، اراضی مهرآباد را از همسرش خریداری کرد و در آن قنات و باغ و قلعه روستایی همچنین آسیابی در ضلع غربی آن ساخت. اما پس از آن به مناسبت خرجهای بیرویه دوست محمدخان، مهرآباد به گرو رفت و از تملک خاندان معیرالممالک خارج شد. در این جریان دادخواهی دوستعلی معیری پسر دوستمحمدخان نزد رضاشاه نیز بیفایده بود. با گذشت زمان بر جمعیت مهرآباد افزوده شده و بناهای بیشتری در آن ساخته شد. ضلع غربی روستای مهرآباد به واسطه وجود آسیاب به نام سرآسیاب معروف و به نام سرآسیاب مهرآباد زبانزد مردم شد.
روایت دیگری که اعتبار آن کمتر است بیان می کند که یکی از درباریان دوره پهلوی اول (نظامالسلطنه)، زمینهای حاشیه غربی تهران امروز را با هدف ایجاد تفرجگاه خانوادگی خرید و سالها بعد از آن به دلیل فوت دختر نظامالسلطنه که «مهری» نام داشت و علاقه شدید او به زمینها و باغهای خریداری شده، به مهرآباد شهرت یافت. این روایت از یکی از آخرین کدخداهای ده مهرآباد، «پرویز افشار» نقل شده است.
توصیف مهرآباد از زبان دوستعلی خان
دوستعلی خان معیرالممالک، فرزند دوست محمدخان و نواده دوستعلی خان (نظامالدوله) معیرالممالک یکی از رجال دوره ناصری و از شاهزادگان قاجاری است است. مادر او عصمتالدوله، دختر دوم ناصرالدین شاه بود. او در کتاب رجال عصر ناصری برخی از محلههای تهران را توصیف می کند. درباره مهرآباد گفته است: «م هرآباد از املاکی بود که حاج میرزا آقاسی به ناصرالدینشاه هبه کرد. سه خانوار رعیت داشت و از آب یافتآباد مشروب میشد. نظامالدوله معیرالممالک آن را از دولت به دو هزار و هشتصد تومان خریداری کرد و با احداث قنات و باغ و قلعه روستایی همت گماشت. در ابتدا حسینآباد نامیده میشد، نظامالدوله آنجا را آباد کرد و نظامآبادش نامید و پس از آنکه جزو مهریه مادرم عصمت الدوله درآمد مهرآباد خوانده شد.
دوستمحمدخان معیرالممالک در آنجا باغ جدیدی به مساحت شصت هزار متر احداث کرد و عصمتیه نام گذاشت. در میان باغ عمارتی عالی بنا نهاد که ایوان دورش بر پنجاه و چهار ستون چدنی استوار بود. خیابانبندی، درختکاری و گلکاری باغ در اثر همکاری معیرالممالک و باغبان فرانسوی مسیو وریه به وجود آمده بود. (باغبان مزبور را پدرم در سفر دوم اروپا با خود آورده بود). استخر زیبایی برای ساختمان اصلی خودنمایی میکرد و تصویر بنا و بیدهای مجنون و گلهای شاداب را در آب صافی خود منعکس میساخت.
شرح عکس: مهمانی و ضیافت لیاخوف در باغ مهرآباد معیرالممالک
یک پاویون بزرگ و چند آلاچیق در محلهای مناسب جلب نظر میکرد. سه گرمخانه برای پرورش و نگهداری گلها و درختهای مرکبات در قسمتهای آفتابگیر بنا شده بود که یکی از آنها صد پا طول داشت. لانه های کبوتر و مرغ و قفسهای قناری نیز در قسمتی از باغ که برای تربیت و ازدیاد طیور تخصیص داده شده بود، دیده میشد.
مظفرالدینشاه در بازگشت از سفر دور اروپا از قزوین به معیرالممالک تلگراف کرد که فردا ناهار را در مهرآباد مهمان شما خواهیم بود. وقتی شاه به درون باغ آمد، نگاهی به اطراف افکنده به حکیم الملک گفت که وزیر دربار! در واقع ما دوباره وارد فرنگستان شدیم.»
اسنادی از گذشته حاکی از آن است که معیرالممالک قریه مهرآباد را به اسماعیل میرپنج فروخت و از طرف او این قریه برای قزاقخانه ضبط شد. همچنین بر اساس اسناد متعلق به سال 1319 هجری شمسی این قریه مدتی به صورت خالصگی دولت درآمده و سپس توسط نظام مافی خریداری شد و جزو املاک حسین قلی خان نظام مافی قرار گرفت.
باغ وحش عصمت الدوله
بر اساس روایت های موجود ناصرالدین شاه در سفر آخر خود به فرنگ، 300 جفت از نژادهای مختلف کبوتر، خروس، مرغ کاکلی و قناری را به باغ مهرآباد آورد تا سرگرمیهای تازهای برای خود تدارک ببیند. در واقع مهرآباد یکی از نخستین باغوحشهای تهران قدیم است که گاهگاه اشرافزادگان با هدف سرگرمی و شکلهای صوری قدم به آن میگذاشتند.
روند شهری سازی مهرآباد
نخستین بارقه های گسترش مهرآباد از همان سال های 1336 هجری قمری و آن زمانی که داماد قجری اقدام به ساخت آسیاب و قنات و قلعه در ضلع شمالی دانشکده فعلی هوایی کرد زده شد. او باغی نسبتا مجلل برای خود و خانواده و مهمانانش با عنوان «باغ مهرآباد» ایجاد کرد. اما عمده شکل گیری و توسعه سکونتی این پهنه مربوط به سال 1327 هجری شمسی است.
بررسی های انجام شده از نقشه های قدیمی شهر تهران و آبادی های پیرامون آن حکایت از آن دارد که در غرب حصار ناصری ؛ یعنی جایی که جاده تهران- قزوین از محل دروازه قزوین آغاز می شد اراضی و باغات آبادی های بریانک، جی و مهراباد و در جنوب آنها یافت آباد در دو طرف جاده تهران- قزوین واقع شده بود. اما با پیشروی بعدی این گسترش تا مسیل کن تداوم یافت.
در این پهنه دو عنصر اصلی که موجبات سکونت و افزایش جمعیت را فراهم ساخت یکی سرآسیاب مهرآباد و دیگری قلعه مهرآباد بود.
آسیاب: این آسیاب تا اوایل قرن چهاردهم شمسی فعال بوده و آثار آن تا حدود سال 1330 شمسی وجود داشته ، در محل خروجی یکی از رشته قنات های پر آب قرار گرفته بود که هم اکنون در این مکان، مجتمع مسکونی نیروی هوایی قرار دارد.
قلعه: این قلعه در جنوب سرآسیاب مهراباد قرار داشته و هم اکنون که در لبه خیابان تفرش است یک باب حسینه و یک باب گرمابه قطعه زمینی بایر و در پشت آنها تعدادی واحد مسکونی و چند بابا مغازه قرار گرفته است.
در این پهنه بعد از سال 1317 هجری شمسی ساخت فرودگاه مهرآباد و پس از آن میدان آزادی(شهیاد) و کارخانه های صنعتی بر شکل گیری و توسعه شهری آن افزودند.
مهرآباد؛ بعد از 57
محدوده مسکونی در غرب پهنه مابین خیابان طالقانی و ارادقی، جزو آن دسته از اراضی هستند که در زمان انقلاب یا خالی از سکنه دائم بود یا زاغه نشینانی در آن ساکن بودند که درآمدشان از محل تعمیر خودروها تامین می شد. با پیروزی انقلاب و پس از آن جنگ تحمیلی عده ای از مردم بخش هایی از این محدوده را به تصرف خود درآوردند و اقدام به دیوارکشی و سپس ساخت و ساز در آن کردند.
این محله که امروز در تقسیمات اداری جزو محدوده سرآسیاب مهرآباد است نزد ساکنان به نام محله طالقانی معروف است و برخی نیز آن را زورآباد می گویند. در این محله میانگین ارتفاع ساختمان ها از سایر محلات مسکونی پهنه بیشتر است و دلیل اصلی آن نیز آپارتمانی و نوساز بودن آنهاست.
موقعیت جغرافیایی
روستای قدیمی مهرآباد و اراضی مربوط به آن در تقسیمات طرح جامع ئر حوزه غربی شهر واقع شده است. این روستا که امروز به محله های شمشیری، دانشکده هوایی (سرآسیاب مهرآباد) مهرآباد جنوبی ، فتح و فرودگاه تقسیم شده است روی اراضی هموار و با شیبی ملایم با جهت شمالی- جنوب یقرار گرفته است. تنها عارضه ی طبیعی این محله رودخانه (مسیل ) کن است که در منتها الیه غربی پهنه وجود دارد. این اراضی در قدیم از آب رودخانه کن و همچنین یک رشته قنات سیراب می شد.
زنی که منشاء آبادانی بود
زهرا نظاممافی یکی از خیرانی است که مهرآباد آبادانی و رونق این روزهای خود را مدیون اوست. مدرسه، درمانگاه و مسجد از جمله موقوفات زهرا نظام مافی است که باعث آبادانی این بخش از محلههای منطقه 9 شده است. همزمان با ساخت پادگان نظامی (دانشگاه هوایی کنونی و پادگان جی) در دهههای 30 و 40 و همچنین با واگذاری اراضی توسط مرحومه نظام مافی، محله در اندک زمانی به شهر ملحق شد.
از جمله این موقوفات می توان به واگذاری پنج هزار متر مربع و دو میلیون ریال وجه نقد به وزارت فرهنگ وقت به سرپرستی دکتر مهران، به منظور تأسیس مؤسسه ای تعلیماتی در سال 1338 ه.ش در روستای مهرآباد اشاره کرد. امروز در این مؤسسه دبیرستانی به نام 15 خرداد دایر است.
تأسیس و وقف ورزشگاه ویژه معلولین و بانوان کشور با مساحتی بالغ بر چهار هزار و هشتصد و بیست و سه متر مربع در سال 1344 ه.ش که به سازمان تربیت بدنی و تفریحات سالم ایران صلح شد نیز از دیگر موقوفات این بانو است. ورزشگاه مذکور در منطقه ای بود که سابق «غار» خوانده می شد و از دهستان های منطقه مهرآباد است. این ورزشگاه در حال حاضر در خیابان شمشیری، خیابان شهید علی اکبر رعنایی در جنوب فرودگاه مهرآباد واقع شده و نام آن ورزنده است.
خبرنگار: نیوشا دبیری مهر