نسیم گیلان - ایرنا / غلامعباس توسلی جامعه‌شناس برجسته ایرانی و عضو فرهنگستان علوم اجتماعی ایران بود که بیش از ده‌ها کتاب و طرح پژوهشی در حوزه علوم اجتماعی از خود به یادگار گذاشت و علاوه بر این وی در عرصه‌های مختلف علمی و فرهنگی منشأ خدمات ارزشمندی بود.
غلامعباس توسلی در دوران پس از انقلاب اسلامی نقش تعیین کننده‌ای در حفظ، تداوم و تثبیت رشته‌های علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی داشت و علوم اجتماعی ایران از این رو وامدار تلاش‌های مسوولانه این استاد فرزانه است. توسلی از نیمه دهه 40 تا نیمه دهه 90 خورشیدی در کسوت استادی در موسسه تحقیقات اجتماعی و دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و دیگر دانشگاه‌ها به تدریس نظریات و حوزه های جامعه شناسی به آموزش و پژوهش اشتغال داشته، آثار ارزشمندی تالیف و ترجمه کرده و بسیاری از دانش آموختگان علوم اجتماعی افتخار شاگردی وی را داشته اند. توسلی همچنین از موسسان و نخستین رییس انجمن جامعه شناسی ایران بوده و نقش تعیین کننده ای در ایجاد و تثبیت جایگاه انجمن ایفا کرد. این بخشی از پیام و اعلامیه انجمن جامعه شناسی ایران، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات و انجمن انسان شناسی ایران انجمن جمعیت شناسی ایران در خصوص نقش توسلی در ارتقای دانش جامعه‌شناسی است. در حقیقت باید گفت نام غلامعباس توسلی با علم جامعه‌شناسی در ایران عجین است. احسان شریعتی، فیلسوف معاصر ایرانی و فرزند علی شریعتی درباره او می‌گوید: «غلامعباس توسلی حافظه زنده جامعه‌شناسی است.»
بیوگرافی و تحصیلات
غلامعباس توسلی در 1314خورشیدی در رشتخوار خراسان رضوی دیده به جهان گشود. وی مراحل مقدماتی تحصیل را در رشتخوار و دوره دبیرستان را در تربت حیدریه و مشهد به پایان رساند، سپس وارد دانشسرای عالی تهران شد. او همزمان در سه رشته زبان فرانسه، ادبیات و فلسفه قبول شد اما چون در کنکور زبان و ادبیات فرانسه اول شده بود، مجبور شد در آن رشته مشغول تحصیل شود اما همزمان با ورود او به این رشته، جایگاه زبان فرانسه متزلزل شد و او نیز مطالعه انگلیسی را در کنار فرانسه آغاز کرد. توسلی در خصوص این که چرا از میان سه رشته ادبیات، زبان فرانسه و فلسفه تحصیل در رشته زبان فرانسه را در دانشگاه انتخاب کرده، گفته بود: من نفر نخست آزمون در رشته زبان فرانسه شدم به همین دلیل ادامه تحصیل در این رشته را برگزیدم. در آن 2 رشته دیگر که شما نام بردید، نفر دوم و سوم شدم به همین دلیل چندان مایل به ادامه تحصیل در این رشته‌ها نبودم. البته علاقه چندانی به یادگیری زبان فرانسه هم نداشتم و بیشتر مایل بودم که ادبیات فارسی بخوانم چون در آن روزها در ایران، ادامه تحصیل تا مقطع دکتری برای رشته ادبیات فراهم بود.
توسلی در دوره کارشناسی دانشسرای عالی نیز رتبه اول به دست آورد و علاوه بر دریافت مدال فرهنگ با پایه دبیری به استخدام همان مؤسسه درآمد. از هم دوره‌ها و دوستان این دوره توسلی، محمدعلی رجایی، باقر پرهام و داور شیخاوندی را می‌توان نام برد و علی شریعتی و حسن حبیبی نیز با او هم دوره بودند. توسلی با استفاده از امتیاز شاگرد اولی دانشگاه‌ها در 1339خورشیدی جهت ادامه تحصیل در دوره دکترا به فرانسه اعزام شد و در آنجا تصمیم گرفت جامعه‌شناسی بخواند. در آن زمان در فرانسه جامعه‌شناسی به تازگی از فلسفه جدا شده بود و اساتید به نامی در دانشگاه‌های آنجا مشغول تحصیل بودند. وی در خصوص علت گرایش به رشته جامعه شناسی در پاریس گفته بود: داستان ادامه تحصیل من در رشته جامعه‌شناسی طولانی است. زمانی که به پاریس مهاجرت کردم نخست مشغول تحصیل در رشته «ادبیات فرانسه» شدم، ولی این رشته چندان ایده‌آل من نبود که بخواهم مدت 4سال اقامت در پاریس فقط ادبیات فرانسه بخوانم. از این رو، تصمیم گرفتم، تغییر رشته بدهم و در رشته اقتصاد تحصیل کنم. در آن چهار سال نمی‌توانستم هم موفق به اخذ دکتری شوم و هم لیسانس در رشته دیگری را بگیرم. در آن سال‌ها دکتر علی شریعتی هم در پاریس بودند با ایشان و دیگر دوستان که مشورت کردم به این نتیجه رسیدم که در رشته علوم اجتماعی ادامه تحصیل دهم. این رشته بتازگی در دانشگاه‌های پاریس تأسیس شده بود و علاقه‌مندان زیادی داشت. دانشمندان زیادی از دیگر کشورها به پاریس می‌آمدند و در این حوزه سخنرانی می‌کردند. طولی نکشید که من شیفته این رشته شدم؛ این بود که تصمیم گرفتم، غیر از دکتری ادبیات فرانسه یک لیسانس دیگر هم بگیرم. بنابراین در پاریس 2 رشته را به صورت همزمان خواندم، علوم‌اجتماعی را در سطح کارشناسی و زبان فرانسه را در سطح دکتری تحصیل کردم.
عنوان رساله اصلی او جامعه سنتی ایران از دید اروپاییان: مقایسه دیدگاه انگلیسی‌ها و فرانسویان» و رساله فرعی «صنایع دستی ایران و جنبه‌های روان‌شناسی اجتماعی آن» بود. توسلی در خصوص علت انتخاب این موضوع گفته است: این انتخاب خود من بود. من برای تحقیق به انگلیس رفتم و در کتابخانه‌های آنجا و بایگانی اسناد تاریخی شروع به یادداشت‌برداری کردم. خیلی از دانشجویان ایرانی به آنجا می‌رفتند و موضوع رساله آنها غالباً در رابطه با ایران بود اما من موضوعی را انتخاب کردم که مدارکش در اروپا و سندش در ایران بود. برای همین من 2 قرن تاریخ قاجار را انتخاب کردم. همه اشخاصی که این رساله را مطالعه کردند، پسندیدند و خوشبختانه این رساله با کمک مالی «مرکز تحقیقات علمی فرانسه» قبل از دفاع من از آن به چاپ رسید. توسلی از نخستین ایرانیانی بود که با ارایه 2 رساله موفق به دریافت دکتری دولتی از فرانسه شد.
ورود به دنیای تدریس و دانشگاه
توسلی بعد از پایان دوره دکتری در سوربن پاریس در 1345خورشیدی به ایران بازگشت و با عنوان استادیار، کار تدریس را در دانشسرای عالی تهران که تعهد خدمت داشت از سر گرفت. همزمان به دعوت مدیر موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی داشگاه تهران در آن موسسه به کار تحقیق و پژوهش پرداخت و چندین طرح پژوهشی را سرپرستی کرد. این استاد برجسته به دلیل موفقیت های علمی خود به سرعت مدارج علمی را طی کرد و بنابر درخواست دانشگاه در 1350خورشیدی به طور تمام وقت به دانشگاه تهران منتقل شد و در 1351 خورشیدی به مرتبه دانشیاری و در 1356خورشیدی به مقام استادی دانشگاه ارتقا یافت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در 1357 خورشیدی توسلی به مدت 2 سال به عنوان ریاست دانشگاه اصفهان برگزیده شد و بعد به دعوت ستاد انقلاب فرهنگی، سرپرستی گروه ها برنامه‌ریزی علوم انسانی را بر عهده گرفت که در این مدت 56 فقره برنامه درسی در سطوح کارشناسی و کارشناسی ارشد و دکتری با همکاری استادها رشته‌های مختلف تهیه و تنظیم و مدون شد و در بازگشایی دانشگاه مورد استفاده قرار گرفت.
فعالیت های پژوهشی
این استاد نامدار در طول دوره‌های خدمت دانشگاهی خود بیش از 20 جلد کتاب درسی و کمک درسی نظری و کاربردی تألیف، ترجمه و منتشر کرد که برخی از آنها چندین بار تجدید چاپ شده و بعضی از آنها مشمول تشویق و دریافت لوح سپاس شده است، برای نمونه می توان به گروه سنجی و پویایی گروهی، نظریه‌های جامعه‌شناسی، جامعه‌شناسی کار و شغل، بینش‌ها و گرایش‌های عمده در جامعه‌شناسی، جامعه‌شناسی شهری، آینده بنیانگذاران جامعه‌شناسی، مبانی جامعه‌شناسی، فلسفه تاریخ از دیدگاه جامعه‌شناسی، روشنفکری و اندیشه دینی، جستارهایی در جامعه‌شناسی معاصر، پایان نظم و جامعه‌شناسی دینی و مشارکت و آسیب‌های از آن اشاره کرد. وی همچنین بیش از 55 مقاله علمی ـ پژوهشی به زبان‌های فرانسه، انگلیسی و فارسی در مجلات معتبر داخلی و بین‌المللی منتشر کرده است و بیش از 60 سخنرانی در کنفرانس‌های بین‌المللی و داخلی ارایه داده است که علاوه بر این موارد، این جامعه شناس برجسته حدود 40 طرح تحقیقاتی را سرپرستی و مدیریت کرده که از آن جمله طرح رابطه مشارکت و آسیب‌های اجتماعی است که در سال 73ـ1372 طرح برگزیده و نمونه دانشگاه شناخته شد و جایزه دریافت کرد. همچنین وی علاوه بر راهنمایی و مشاوره رساله ها دانشجویان ، از بنیانگذاران انجمن جامعه‌شناسی ایران بود و هفت سال ریاست این انجمن را نیز به عهده داشت.
از دیگر فعالیت های علمی و فرهنگی این استاد فرهیخته و همچنین از جمله افتخارات وی می توان به انتشار مجله «نامه علوم اجتماعی» پس از 10 سال توقف، عضویت در انجمن بین‌المللی جامعه‌شناسی و جامعه‌شناسی دینی، رییس انجمن فرهنگی مطالعات بین‌المللی جوامع فارسی زبان، نماینده شورای پژوهشی و هیأت ممیزه دانشگاه تهران، پژوهشگر برجسته 1380 و استاد برگزیده دانشگاه تهران در 1381 خورشیدی، مؤسس انجمن جامعه‌شناسی ایران و استاد نمونه 1383 کشوری اشاره کرد.
خاموشی
سرانجام این جامعه شناس و استاد نمونه بعد از سال ها فعالیت دانشگاهی و علمی در 25 مهر 1399خورشیدی بر اثر ایست قلبی، دیده از جهان گشود.