نسیم گیلان - کتاب مصور«پیشه های روبه فراموشی» حاصل پژوهش های میدانی «کفایت آریایی فر» مدرس دانشگاه در رشته عکاسی و گرافیک پیرامون حرفه های روبه فراموشی در گیلان است.
خبرگزاری شبستان - رشت، کتاب «پیشه های رو به فراموشی» به تازگی به همت حوزه هنری گیلان و انتشارات ایلیا چاپ شده است. این کتاب مصور، حاصل پژوهش های میدانی «کفایت آریایی فر» مدرس دانشگاه در رشته عکاسی و گرافیک پیرامون حرفه های رو به فراموشی در گیلان است.
نویسنده اثر می گوید؛ به دلیل گرانی کاغذ و افزایش هزینه های چاپِ عکس های گلاسه، از حجم مطالب و عکس ها کاسته شده است. با این حال وی پژوهش های خود را ادامه می دهد تا در ویرایش دوم، حرفه های بیشتری را معرفی کند.
- بانویی از اندیمشک، می آید و تا ییلاقی ترین روستاهای گیلان می رود تا صاحبان پیشه هایی را که روبه فراموشی هستند، معرفی کند. از خودتان بیشتر بگویید.
سال 1343 در دزفول متولد شدم و از هفت سالگی تا پایان مقطع دبیرستان در اندیمشک زندگی کردم. دوست داشتم زودتر وارد بازار کار شوم بنابراین در مقطع فوق دیپلم در تهران شرکت کرده و پذیرفته شدم. 2 سال بعد به استخدام آموزش و پرورش درآمدم و پنج سال زودتر از موعد بازنشسته شدم. البته در خلال این سال‌ها، ادامه تحصیل دادم. سال 66 در رشته عکاسی در دانشگاه هنرهای زیبای تهران پذیرفته شدم. ازدواج با یک گیلانی، موجب شد با این استان بیشتر آشنا شوم. البته آن زمان همسرم در اهواز شاغل بود. سال 1374 به آموزش و پرورش رودسر منتقل شدم و از آن زمان در کلاچای زندگی می کنم. سال 82 در مقطع ارشد، رشته عکاسی دانشگاه هنر تهران قبول شدم. پایان نامه من که کار پرزحمتی هم بود، سال 93 در قالب کتاب«عکاسان و عکاسخانه های گیلان» از مجموعه کتاب های دانشنامه فرهنگ گیلان (شماره50) توسط حوزه هنری گیلان چاپ شد. البته بعد از مقطع ارشد در دانشگاه های مختلف گیلان و مازندران هم تدریس می کنم.

- چطور شد که بعد از تجربه تاریخچه عکاسی گیلان، به سراغ پیشه های رو به فراموشی رفتید؟
این کتاب، ماحصل سلسله گزارش‌هایی هست که برای دوماهنامه «گیله وا» و مجله «دادگر» می‌نوشتم. نخستین گزارش، معرفی سفالگر روستای خمرمحله ماچیان بود و یا قاسم رهنما هنرمند «پالان دوزی» که در نزدیکی کلاچای زندگی می کند. با توسعه راه ها و گسترش جاده ها و امکان رفت و آمد ماشین ها، چاربداری کم کم از رونق افتاد. آن زمان قصدم به چالش کشیدن خودم و معرفی پیشه هایی روبه فراموشی بود. برای من به عنوان یک ایرانی تفاوتی نمی کند، درباره هنرهای زادگاهم خوزستان بنویسم یا گیلان. اگر ساکن سیستان و بلوچستان هم بودم، همین تلاش را می کردم. بعد از انتشار حدود 18 گزارش، مدیر انتشار ایلیا به من تماس گرفت و از من خواست این سلسله مطالب در قالب یک کتاب مستقل منتشر شود و من هم استقبال کردم و 30 حرفه معرفی و آماده شد. قرار بود کتاب بسیار قطورتر منتشر شود. چندصفحه نوشتاری برای معرفی هر حرفه، یک عکس هنری تر در یک صفحه بزرگ و چندعکس در معرفی هر شغل در صفحات بعدی برای هر پیشه چاپ شود. اما گرانی یکباره کاغذ، تاثیر بدی گذاشت. مجموعه متن ها پس از ویرایش به نوعی یکدست شدند و تاحدی جنبه هنری و خاص خود را از دست داد. در این وانفسایی که هر روز از جماعت کتابخوان کم می شود، کتاب نویس ها هم افسرده می شوند. اگر توان مالی چاپ کتاب هم باشد، با مشکل توزیع روبرو هستیم.
- بیشتر مشاغل در حوزه شرق گیلان انتخاب شده اند. چطور این هنرمندان را در روستاهای دوردست گیلان پیدا می کنید؟
بیعتا به دلیل سکونت من در «کلاچای» و دسترسی و نزدیکی به منابع اطلاعاتی محلی موجب شده هنرمندان شرق بیشتر معرفی شوند. رفت و آمد من به بازارهای محلی به‌ویژه بازارهای رحیم آباد و کلاچای زمینه ای بود تا این هنرمندان را به واسطه پرس و جو پیدا کنم. البته نمونه های غرب گیلان هم معرفی شده مانند بانوی شکسته بندی که ساکن یکی از روستاهای اسالم است و یا هنرمند چوب تراش شالمایی و شکرپز روستای قاضده صومعه سرا. از هر هنرمند درباره معرفی دیگر مشاغل و هنرمندانش سوال می کردم و زنجیروار دیگران هم معرفی می شدند. برخی را هم دوستان آدرس می دادند مانند هنرمند چانچو ساز، سالی وج و رضا صندوق ساز. ولی پیدا کردن هر هنرمند، قرار مصاحبه گذاشتن و رفتن به دوردست ترین روستاها و حتی چاپ عکس‌های ایشان که به خودشان بدهم، برای من هزینه بر بود.
من تعمدا سراغ افراد مسن این حرفه ها رفتم و افرادی گزینش شدند که یک عمر با این پیشه زندگی کرده اند و آن فن یا صنعت بر تمام زندگی آنها تاثیر گذاشته است. از سال 74 که در گیلان زندگی می کنم، شاهد تغییرات بسیاری در سبک زندگی، بافت خانه های روستایی، نوع لباس پوشیدن و.. بوده ام. یادم هست آن زمان در پنجشنبه بازارکلاچای یا دوشنبه بازار رحیم آباد، خانم های روستایی با لباس های محلی به بازار می آمدند. یعنی با همان لباس چین دار و دستمال سفید نیل زده که روی آن روسری می بستند.

شعر فولکوریک «نیل بِزه دستمال»، برگرفته از همین دستمال سفیدی هست که با پودر آبی نیلی، رنگ می شد و خانم ها روی پیشانی می بستند و روی آن روسری سفید می پوشیدند. اکنون به ندرت زنان روستایی لباس محلی می پوشند و این یعنی فراموشی هویت های محلی و سنت ها و به تبع آن صنایع دستی که از رنگ ها، نقش ها و طبیعت محلی الهام گرفته می شد. معتقدم بسیاری از اصطلاحات، نقش و شیوه های قدیمی را می توان نزد مسن ها یافت و دوم اینکه فرزندان بسیاری از این هنرمندان اصلا علاقه ای ندارند این حرفه را ادامه دهند و یا خود هنرمند دوست ندارد فرزندانشان حرفه آنها را بیاموزد. یادم هست از بانوی چادرشب بافی علت را سوال کردم که چرا به دخترانت یاد ندادی؟ می گفت: خودم عاشق درس خواندن بودم ولی شرایط اجازه نداد. به‌همین دلیل نمی خواهم دخترانم از درس بیفتند. بچه های من باید معلم و دکتر شوند.
تنها فرد جوان چوب تراش ماسالی است که وی شغل آبا و اجدادی اش را ادامه می دهد و به‌جز او هنرمند مسنی که به آن خوبی بتواند صنایع چوبی بسازد، در شالما ندیدم.
- چگونه توانستید با هنرمندان مسنی که به زبان گیلکی و یا تالشی حرف می زنند، ارتباط برقرار کنید و حتی اصطلاحات و واژه های گیلکی خاص این حرفه ها نظیر؛ سالی وُج، چانچو کِش، بُلو، چاربدار، کجوری پالان، لوتکا و... را درک و به زیبایی این حرفه ها را توصیف کنید؟
سخت بود. ولی به واسطه گیلک زبان بودن همسرم، رضا حسین نژاد، که همراه من در پیدا کردن این هنرمندان بود و پیاده کردن فایل های صوتی مصاحبه ها و شیدن چندباره اصطلاحات و واژه ها کمک بزرگی بود.
-خیلی از پیشه های روبه فراموشی در این کتاب معرفی نشده آیا جلد دوم این کتاب هم منتشر خواهد شد؟
جلد دوم نه. ولی در ویرایش دوم، مشاغل دیگری هم اضافه می شود. تاکنون 12حرفه دیگر هم آماده شده نظیر گل کاری. پیرمردی در ییلاق اشکورات هست که از نوجوانی گل کار بوده، وی بواسطه کار زیاد حتی انگشتان و مفاصل دست هایش فرم عجیبی پیدا کرده است.

- به عنوان یک مدرس گرافیک و عکاسی، حسن ختام مصاحبه را چگونه پایان می دهید؟
صنایع دستی و هنرهای بومی و محلی ایران، گسترده تر و متنوع تر از تمام هنرهای دستی دنیاست و ما وظیفه داریم برای نسل جوان تمام ظرایف و نکته های صنایع دستی را معرفی کنیم. همیشه به دانشجویان گرافیک خودم می گویم، وقتی می خواهید یک لوگو بسازید، لازم نیست به کتاب های بیگانه مراجعه کنید. نگاه کردن به معماری سنتی، گچ بری خانه های قدیمی و حتی نقوش و موتیف های صنایع دستی، بهترین الهام دهنده برای طراحی یک لوگو هست. ما حتی رنگ ها و نقوش خاص ایرانی داریم. همانطور که قرمز هندی و یا آبی پِروس داریم، آبی لاجوردی یا فیروزی در منابع به «آبی ایرانی» معروف است.
اگر نسل جوان و دانشجوی ما به یقین برسد که ما بر دوش پیشینیانمان ایستاده ایم، افق دید خود را بر هنرهای بومی و محلی خود گسترده می کند و همین فرهنگ و تمدن را ادامه می دهد و فریفته فرهنگ و لعاب هنر بیگانه نمی شود.
پایان پیام/595