نسیم گیلان - ایرنا / سفر آینده هیأتی از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران با وجود تعلیق همکاری‌ها با این نهاد، می‌تواند گامی در جهت بازتعریف و امکان‌سنجی همکاری‌های آینده ایران با این نهاد قلمداد شده و این پیام را منتقل سازد که دیپلماسی همچنان گزینه ترجیحی جمهوری اسلامی است، اما نه به قیمت عبور از خطوط قرمز.
خبر سفر هیاتی از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران، در ابتدای هفته جاری و تایید آن از سوی سخنگوی وزارت امور خارجه بار دیگر موضوع همکاری‌های به کما رفته جمهوری اسلامی ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را به میانه تحلیل‌ها و خبرهای رسانه‌های داخلی و خارجی بازگرداند.
تهران در حالی در روزهای آینده میزبان مقام عالی‌رتبه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (ماسیمو آپارو، معاون مدیرکل آژانس) است که دستگاه دیپلماسی هرگونه همکاری با این نهاد بین‌المللی را در چارچوب قانون مصوب مجلس شورای اسلامی می‌بیند که پس از توقف تجاوز نظامی رژیم اسرائیل و آمریکا علیه تأسیسات هسته‌ای ایران به تصویب نمایندگان رسید.
بازار
ایران همچنان معترض سیاست‌های آژانس
هفت هفته از تجاوز نظامی رژیم اسرائیل و آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران می‌گذرد، تجاوزی که تهران یکی از مهمترین بسترها و بهانه‌های تل‌آویو و واشنگتن در این اقدام را گزارش سیاسی «رافائل گروسی» مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌داند. گزارشی که به صدور قطعنامه‌ای علیه تهران منجر شد و به فاصله 24 ساعت پس از آن «بنیامین‌نتانیاهو» نخست‌وزیر رژیم اسرائیل با ادعای دفاع پیشدستانه و به بهانه این محکومیت به ایران حمله کرد.
ایران آژانس را درحالی مسئول این رفتار می‌داند که تمام فعالیت‌های هسته‌ای خود را تحت نظارت‌های گسترده این نهاد قرار داده و بیشترین و شفاف‌ترین همکاری با این سازمان را انجام داده بود. واقعیت آن است که جمهوری اسلامی ایران، از منظر حقوق بین‌الملل، یکی از متعهدترین اعضای معاهده عدم اشاعه (NPT) بوده و است و دلیل اعتراض و انتقاد و گلایه ایران به رفتار آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم همین تعهدی است که به کار بست اما از سمت طرف مقابل چیزی جز تهدید و بدعهدی ندید. ایران همچنان معتقد است آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از مأموریت و مسئولیت فنی خود دور شده و سیاست‌زدگی تصمیمات و اقدامات این نهاد از یک‌سو امنیت منطقه را به خطر انداخته و از سوی دیگر اعتبار آن را با تردیدهای جدی روبرو ساخته است.
«اسماعیل بقائی» سخنگوی وزارت امور خارجه هم در نشست اخیر خود با خبرنگاران درباره جزئیات همکاری با آژانس به همین نکات اشاره کرد و گفت: گلایه‌ها و اعتراض‌های ما به عملکرد سیاست‌زده آژانس بین‌المللی انرژی اتمی کاملاً روشن و بارها بیان شده است. ما بارها تأکید کرده‌ایم که آژانس و مسئولان آن باید صرفاً بر اساس مسئولیت‌های فنی و حرفه‌ای خود در این نهاد بین‌المللی اقدام کنند و از تأثیرپذیری از فشارهای سیاسی پرهیز کنند.
تصویب و اجرای قانون «الزام دولت به تعلیق همکاری با آژانس انرژی هسته‌ای» هم گام عملی و حقوقی جمهوری اسلامی ایران در نشان دادن اعتراض به رویه آژانس بود که چهارم تیرماه، با رای قاطع نمایندگان مجلس تصویب شد تا پس از آن: نصب هرگونه دوربین پادمانی و فراپادمانی، ورود هرگونه بازرس یا مامور و ارائه هرگونه گزارش به آژانس و هرگونه همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تا زمان تامین امنیت مراکز هسته‌ای و تضمین حقوق هسته‌ای ایران ممنوع و جزییات هرگونه همکاری آتی با صلاحدید شورای عالی امنیت ملی انجام گیرد.
قانونی که به تصریح بقائی همچنان محور هر نوع همکاری ایران و آژانس خواهد بود و وی تأکید دارد که همکاری‌های آژانس با جمهوری اسلامی ایران باید به‌طور کامل مبتنی بر آخرین مصوبه مجلس شورای اسلامی تنظیم شود. دولت و وزارت امور خارجه خود را موظف می‌دانند که چارچوب تعاملات با آژانس را بر اساس این مصوبه تنظیم کنند. در حال حاضر همکاری ایران و آژانس در حالت تعلیق (و نه توقف) قرار دارد و در سفر آتی هیات این نهاد به تهران درباره شرایط رفع این تعلیق و اساسا امکان‌سنجی آن رایزنی‌هایی صورت خواهد گرفت.
ایران همچنان بازیگر مسئول در روابط با آژانس
تداوم عضویت در معاهده منع اشاعه سلاح‌های هسته‌ای (NPT)به رغم تمام اقدامات غیرقانونی غرب و آژانس علیه ایران که شامل محکومیت‌های قطعنامه‌ای و ترور دانشمندان هسته‌ای تا حمله به تأسیسات هسته‌ای است، بهترین و مهمترین نشانه حسن نیت و مسئولیت‌پذیری جمهوری اسلامی ایران در ارتباط با آژانس است. موضوعی که سخنگوی وزارت امور خارجه به آن اشاره کرده و گفته است: آنچه مشخص است، جمهوری اسلامی ایران همچنان عضو و همچنین عضو موافقت‌نامه جامع پادمان است. ایران به‌عنوان یک کشور قانون‌مدار، تا زمانی که در این اسناد عضویت دارد، به تعهدات خود پایبند است.
وزیر امور خارجه در گفت‌وگو با شبکه فاکس‌نیوز بار دیگر این موضوع را به غرب و آژانس یادآور شد که ایران هرگز به سمت غنی‌سازی 90٪ نمی‌رود و متعهد است که برای تولید سوخت نیروگاه‌های هسته‌ای زیر 5٪ بماند. همچنین دلیل غنی‌سازی 20٪ هم وجود راکتور تحقیقاتی تهران است که برای به منظور تامین نیازهای دارویی انجام می‌شود.
این پایبندی و تصریح و تأکید بر آن، درحالی از سوی آژانس و غرب نادیده گرفته شده که رژیم دارنده سلاح هسته‌ای در خاورمیانه که اساسا در هیچ پادمانی عضویت نداشته و هیچ پروتکلی را امضا نکرده است، ایران را به بهانه فعالیت‌های هسته‌ای بمباران کرد.
تغییر شرایط پس از حمله نظامی به ایران
«بدیهی است که وضعیت میدانی تغییر کرده است» این جمله بخشی از سخنان «سیدعباس عراقچی» وزیر امور خارجه در گفت‌وگو با روزنامه فایننشال تایمز و توصیفی است از نگاه ایران به همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی. عراقچی در توضیح این دیدگاه به این روزنامه گفته است: ما به یک شیوه جدید همکاری با آژانس نیاز داریم و آنها پذیرفته‌اند و قرار است تیمی را برای مذاکره در مورد این شیوه به ایران بفرستند. این شیوه نحوه همکاری ما را در آینده تعریف می‌کند.
این روش، البته، بر اساس قانونی خواهد بود که توسط مجلس خودمان تصویب شده و طبق آن همکاری با آژانس به شورای عالی امنیت ملی ایران سپرده شده است. بنابراین همه چیز باید از این شورا عبور کند و دلیل آن واضح است، نگرانی‌های امنیتی در مورد همکاری با آژانس وجود دارد و این نگرانی‌ها باید در نظر گرفته شوند».
وزیر امور خارجه در بخش دیگری از گفت‌وگوی خود بار دیگر یادآورد شده است که ایران پیش از این به شیوه‌ای بسیار خوب با آژانس همکاری می‌کرد. اما نتیجه این همکاری حمله به تأسیسات هسته‌ای ما بود و اکنون باید قبل از ادامه همکاری با آژانس، همه اقدامات ایمنی و امنیتی را در نظر بگیریم. بنابراین بیایید منتظر بمانیم تا در خصوص شیوه همکاری بین ایران و آژانس توافق حاصل شود.
شرایط تغییریافته امروز به تعبیر سخنگوی وزارت امور خارجه، استثنایی در تاریخ روابط کشوری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی محسوب می‌شود، از آن رو که «برای نخستین بار در تاریخ آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، تأسیسات در حال فعالیت یک کشور عضو معاهده منع اشاعه، تأسیساتی که به‌صورت 24 ساعته تحت نظارت آژانس بوده‌اند؛ هدف حمله غیرقانونی از سوی دو رژیم مجهز به سلاح هسته‌ای قرار گرفته‌اند».
این شرایط استثنائی قطعا الزامات خاص خود را هم در شرایط همکاری نشان خواهد داد و به همین دلیل است که وزیر امور خارجه در گفت‌وگو با فاکس‌نیوز اعلام کرده است که گرچه ایران «همکاری خود را با آژانس متوقف نکرده‌است» اما هر درخواستی برای ارسال بازرس از سوی آژانس با دقت و به شکل موردی بررسی و توسط شورای عالی امنیت ملی پیگیری خواهدشد.
دیپلماسی، مسیر ترجیحی ایران
سفر هیات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به ایران و دیدارها و گفت‌وگوهای احتمالی با مقامات ایران، تازه‌ترین نشانه «دیپلماسی مسئولانه» جمهوری اسلامی است که نه از سر ضعف بلکه با اعتماد به حقوق خود و تضییع آن از سوی رژیم اسرائیل و آمریکاست. در شرایط تغییریافته کنونی، سفر هیأتی از آژانس به تهران، آغاز مسیری تازه برای همکاری خواهد بود و این‌بار قدم برداشتن و نهادن در این مسیر نیازمند هوشیاری آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است. امکانی که جمهوری اسلامی ایران برای یافتن و یا ساختن «شکل جدیدی از همکاری» با آژانس قائل شده است، تأکید مجدد بر این مهم است که برخلاف تمام آنچه لابی‌های اسرائیل در سراسر جهان درپی اثبات و تحکیم آن هستند؛ جمهوری اسلامی ایران تا حد امکان و متناسب با منافغ خود، تمایل و علاقه‌ای به گسست از نهادهای بین‌المللی ندارد و درپی بازتعریف روابط خود با این نهادها بر اساس همان منافع است.
درک جمهوری اسلامی ایران از نظم نظام بین‌الملل، سال‌هاست تهران را به همراهی و همکاری با نهادهای بین‌المللی سوق داده اما این اصل تا زمانی پابرجاست که از رهگذر این همکاری تهران بتواند حقوق و مصالح خود را تضمین شده و یا دستکم محفوظ بیابد. در این راستا؛ همکاری در میدان شرایط تازه در صورتی اجرایی خواهد بود که بیش و پیش از هر اصل دیگری نهادهای بین‌المللی چون آژانس به حقوق ایران از یک سو و قواعد و قوانین تعریفی و تدوینی خود از سوی دیگر پایبند باشند و بمانند. استحکام و تداوم چارچوب همکاری‌های آینده ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را میزان دوری این نهاد از سیاست‌کاری مشخص خواهد کرد.
آژانس و دوراهی همیشگی اعتمادسازی یا تقابل دوباره
درباره دستور کار هیات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ایران، اطلاعات روشنی در دست نیست اما به تصریح مقامات وزارت امور خارجه در حال حاضر موضوع بازرسی در تعلیق است و این سفر بیشتر برای اطلاع از دیدگاه‌های ایران در قبال هر نوعی از همکاری در آینده صورت می‌گیرد. ارزیابی هیات آژانس از این دیدگاه می‌تواند مبنای روابط آینده ایران و این نهاد تعریف شود.
این ارزیابی هم می‌تواند راهگشا، اعتماد ساز و به نوعی جبران خطای گذشته باشد و هم بهانه جویی تازه و بهانه‌سازی بیشتر برای رژیم اسرائیل و آمریکا. این بار به معنای واقعی توپ در زمین آژانس است و اگر این سفر منجر به تغییر رویکرد این نهاد، بازنگری در گزارش‌ها و حذر از سیاسی‌کاری شود، می‌توان امیدوار بود که دوره‌ای تازه از همکاری‌های هدفمند و واقع‌بینانه آغاز شود اما اگر مسیر گذشته ادامه یابد، آژانس یکی از شفاف‌ترین همکاری‌های خود را با چالش‌هایی غیرقابل پیش‌بینی مواجه ساخته و از سوی دیگر با بحران مشروعیت فنی و یا حتی سیاسی مواجه خواهد شد.
ایران اما با ایستادگی بر موضع اصولی خود در پایبندی به تعهدات در چارچوب منافع ملی، صیانت از حقوق قانونی در استفاده صلح‌آمیز از فناوری هسته‌ای و استقبال از دیپلماسی، نگاه عقلانی خود به شرایط جدید را اثبات کرده است.