نسیم گیلان - زومیت / کاهش شدید جمعیت در بسیاری از کشورها انتظار می‌رود طی چند نسل آینده مشکلاتی ایجاد کند، اما مردم و جوامع می‌توانند با این تغییرات سازگار شوند.
در سال 1970، یک زن در ایران به طور متوسط انتظار داشت تقریباً 7 فرزند داشته باشد. اما در سال 2010، این عدد به حدود 2 رسید و در سال 2023 فقط 1٫7 بود. یعنی جمعیت دیگر به اندازه کافی نوزاد تولید نمی‌کند تا خود را حفظ کند.
بازار ![]()
در روند توصیف‌شده، ایران تنها نیست. کشورها در سراسر جهان نرخ باروری کمتری دارند و فقط تعداد کمی از کشورها وضعیت متفاوتی دارند. پژوهشگران دانشگاه واشنگتن پیش‌بینی می‌کنند که تا سال 2050، بیش از سه چهارم کشورها در شرایط مشابهی قرار خواهند گرفت. خِسوس فرناندز-ویلاورد، اقتصاددان دانشگاه پنسیلوانیا می‌گوید: «کاهش باروری بسیار سریع‌تر از چیزی است که کسی انتظار داشت و در کشورهایی رخ می‌دهد که هیچ‌کس فکرش را هم نمی‌کرد.»
کاهش شدید جمعیت در چند نسل آینده مشکلاتی ایجاد می‌کند، اما جوامع می‌توانند سازگار شوند
اعداد روشن هستند، اما هنوز مشخص نیست کاهش شدید بچه‌دار شدن چه مشکلاتی برای جهان ایجاد خواهد کرد و کشورها چگونه باید با آن مقابله کنند. اقتصادهایی که به رشد جمعیت پایدار عادت کرده‌اند، ممکن است با کاهش نوآوری و بهره‌وری و کمبود کارگران برای حمایت از سالمندان روبرو شوند. پژوهشگران هشدار می‌دهند که این تغییرات می‌تواند روی قدرت نظامی، نفوذ سیاسی و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های سبز هم تأثیر بگذارد. آستین شوماخر، پژوهشگر سلامت در دانشگاه واشنگتن می‌گوید: «کشورها باید همین حالا به مسئله کاهش جمعیت و اثرات آن رسیدگی کنند.»
در گزارشی از نیچر آمده است که بسیاری از کشورها برای مقابله با کاهش بچه‌دار شدن اقداماتی انجام داده‌اند و داده‌ها نشان می‌دهند برخی از این اقدامات مؤثر هستند، اگرچه اجرای آن‌ها همیشه آسان و بدون چالش سیاسی نیست. با‌این‌حال، حتی مؤثرترین تلاش‌ها ممکن است باعث بازگشت کامل نرخ باروری نشود. به همین دلیل، پژوهشگران می‌گویند بهتر است تمرکز از بازگرداندن نرخ باروری به حالت قبل، به سازگاری و تاب‌آوری تغییر کند. حتی اگر کشورها فقط بتوانند روند کاهش باروری را کند کنند، این فرصت را به آن‌ها می‌دهد تا برای تغییرات جمعیتی آینده آماده شوند. دانشمندان همچنین می‌گویند نرخ باروری پایین (نه خیلی پایین) می‌تواند مزایایی هم داشته باشد. باربارا کاتز راثمن، جامعه‌شناس دانشگاه شهر نیویورک می‌گوید: «ما هنوز هم بچه می‌آوریم؛ نژاد بشر در حال نابودی نیست.»
داده‌ها چه می‌گویند
در میانه قرن بیستم، نرخ باروری جهانی به طور متوسط پنج فرزند به ازای هر زن بود. در آن زمان، پل و آن ارلیچ، پژوهشگران محیط زیست، هشدار دادند که افزایش جمعیت ممکن است باعث قحطی و تخریب محیط زیست شود. اما آن‌ها پیش‌بینی نکرده بودند که پیشرفت‌های کشاورزی و پزشکی جمعیت جهان را ظرف پنج دهه به هشت میلیارد خواهد رساند.
حتی تغییرات کوچک در نرخ باروری، اثرات بزرگی بر جمعیت دارد
رشد جمعیت باعث فشار بیشتر بر محیط زیست شده و مصرف منابع در بسیاری از مناطق جهان افزایش یافته است. اما نگرانی درباره «جمعیت بیش از حد» تغییر کرده است. رشد جمعیت طی 50 سال گذشته کند شده و میانگین باروری جهانی به 2٫2 رسیده است. در نیمی از کشورها، این عدد به زیر 2٫1 کاهش یافته است که برای حفظ جمعیت لازم است. حتی تغییرات کوچک در این اعداد می‌تواند اثرات بزرگی داشته باشد؛ مثلاً نرخ باروری 1٫7 می‌تواند جمعیت را سریع‌تر از نرخ 1٫9 به نصف کاهش دهد.
درزمینه کاهش فرزندآوری و به تبع آن کاهش جمعیت، کشور کره جنوبی به خوبی مورد مطالعه قرار گرفته است. نرخ باروری کره جنوبی از 4٫5 در سال 1970 به 0٫75 در سال 2024 رسیده است و جمعیت این کشور پس از رسیدن به اوج حدود 52 میلیون نفر در سال 2020، اکنون در حال کاهش است و انتظار می‌رود این روند سرعت بگیرد.
پیش‌بینی‌های جهانی متفاوت است؛ سازمان ملل و مؤسسات دیگر کاهش‌های ملایم‌تری نسبت به دانشگاه واشنگتن پیش‌بینی می‌کنند. اما اکثر جمعیت‌شناسان انتظار دارند جمعیت جهان در 30 تا 60 سال آینده به اوج برسد و سپس کاهش یابد، که اولین کاهش بزرگ از زمان طاعون سیاه در قرن چهاردهم خواهد بود.
مدرسه متروکه‌ای در مناطق روستایی ژاپن، شاهد کاهش جمعیت این کشور است.
طبق آمار سازمان ملل، جمعیت چین ممکن است حدود سال 2022 به اوج خود رسیده باشد و جمعیت هند نیز در اوایل دهه 2060 به اوج برسد. جمعیت آمریکا با فرض سناریوی مهاجرت محتمل، انتظار می‌رود تا سال 2080 به حدود 370 میلیون برسد. برخی کشورها با درآمد متوسط مانند کوبا، کاهش جمعیت شدیدی را تجربه خواهند کرد.
استثنای مهم، آفریقای جنوب صحرا است که انتظار می‌رود تا سال 2100 بیش از نیمی از نوزادان جهان در این منطقه به دنیا بیایند. نرخ باروری در نیجریه هنوز بالای چهار است و جمعیت این کشور تا سال 2050 حدود 76 درصد رشد خواهد کرد و سومین کشور پرجمعیت جهان خواهد شد.
با‌این‌حال، پیش‌بینی نرخ باروری دشوار است. داده‌ها کامل نیستند و بسیاری از مدل‌ها فرض می‌کنند که نرخ‌ها مثل گذشته باز خواهند گشت. همان‌طور که پیش‌بینی‌های ارلیچ نشان داد، گذشته همیشه نشان‌دهنده آینده نیست.
چه عواملی باعث کاهش باروری شده‌اند؟
دلایل کاهش باروری متعددند و شامل دسترسی بهتر به روش‌های پیشگیری از بارداری، آموزش، تغییرات اجتماعی در روابط و فرزندپروری و سبک زندگی است.
همان‌طور که پیش‌بینی‌های ارلیچ نشان داد، گذشته همیشه نشان‌دهنده آینده نیست.
برخی عوامل مثبت هستند. در آمریکا، بخشی از این کاهش به دلیل کمتر شدن بارداری‌های ناخواسته و زایمان در نوجوانان رخ داده است. کاهش بلندمدت خشونت خانگی هم ممکن است در این روند نقش داشته باشد. همچنین، دسترسی بهتر به پیشگیری از بارداری در جهان باعث شده رابطه جنسی از تولیدمثل جدا شود.
در ایران، کمپین ملی برنامه‌ریزی خانواده در دهه 1980 باعث سریع‌ترین کاهش نرخ باروری شد و از نزدیک به هفت فرزند به کمتر از دو فرزند در کمتر از دو دهه رسید. ایران پس از 2006 دوباره سیاست‌های افزایش باروری را آغاز و به‌شدت بر اعمال سیاست‌های فرزندآوری تمرکز کرد؛ اما نرخ باروری همچنان در سراشیبی سقوط قرار دارد.
مکزیک یکی از چندین کشوری است که نرخ باروری آن کمتر از سطح جایگزینی است.
جوانان در کشورهای ثروتمند کمتر وارد روابط می‌شوند و فعالیت جنسی کمتری دارند. سرگرمی‌های آنلاین جای تعاملات واقعی را گرفته و اعتماد اجتماعی را کاهش داده است. زنان فرصت‌های تحصیلی و شغلی بیشتری پیدا کرده‌اند و در انتخاب شریک زندگی سخت‌گیرتر شده‌اند. این عدم تطابق در برخی کشورها باعث جنبش‌هایی مثل «چهار نه» در کره جنوبی و «پسران مجرد» در آمریکا شده است.
افزایش تحصیل و شغل پرتنش نیز باعث شده بسیاری فرزنددار شدن را به تعویق بیندازند. حتی کسانی که فرزند دارند، مجبورند انرژی و منابع بیشتری روی تعداد کمتر کودکان صرف کنند.
هزینه‌های زندگی، به ویژه مسکن گران، نیز فشار بیشتری ایجاد می‌کند. در کشورهای مختلف، بسیاری از مردم دلیل اصلی فرزند نداشتن خود را محدودیت مالی می‌دانند.
دیگر عوامل شامل کاهش کیفیت اسپرم و نگرانی درباره بی‌ثباتی سیاسی و محیطی است. استوارت گیتل-باستن، جامعه‌شناس می‌گوید نرخ پایین باروری نتیجه مشکلات اجتماعی و قانونی است که باعث می‌شود مردم نتوانند به تعداد بچه‌ای که می‌خواهند برسند.
مقابله با کاهش باروری
پیامدهای کاهش زاد و ولد در کشورهای مختلف متفاوت خواهد بود. کشورهایی با درآمد متوسط مثل کوبا، کلمبیا و ترکیه بیشترین آسیب را خواهند دید، زیرا کاهش باروری با افزایش مهاجرت به کشورهای ثروتمند همراه است.
تحصیل و شغل پرتنش باعث می‌شود بسیاری فرزنددار شدن را به تعویق بیندازند
تفاوت بین شهر و روستا نیز بیشتر می‌شود. وقتی جوانان از شهرهای کوچک مهاجرت کنند، مدارس و بیمارستان‌ها تعطیل می‌شوند و افراد بیشتری مجبور به مهاجرت می‌شوند، و اغلب افراد مسن باقی می‌مانند.
پیری جمعیت مسئله اصلی است. در کشورهایی که نرخ باروری کاهش یافته، درصد افراد بالای 65 سال طی 25 سال آینده تقریباً دو برابر خواهد شد. با افزایش طول عمر، نیاز به حمایت مالی و فیزیکی بیشتر می‌شود، در حالی که عرضه عقب است.
برخی از راهکارهای پیشنهادی برای مقابله با بحران کاهش باروری عبارتند از:
ارائه مشوق‌های مالی: کشورهایی مانند ایالات متحده پیشنهاد کرده‌اند که به هر نوزاد تازه متولد شده مبلغی به‌عنوان سرمایه‌گذاری اولیه ارائه دهند.
حمایت از سیاست‌های مهاجرتی: برخی کشورها به‌منظور جبران کاهش جمعیت، سیاست‌های مهاجرتی را تقویت کرده‌اند.
ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای نگهداری از سالمندان: با افزایش امید به زندگی، نیاز به خدمات بهداشتی و حمایتی برای سالمندان افزایش یافته است.
با وجود این تلاش‌ها، برخی پژوهشگران بر این باورند که نرخ باروری ممکن است به سطوح پیشین بازنگردد. بنابراین، تمرکز بر تاب‌آوری و آمادگی برای تغییرات جمعیتی آینده به‌جای تلاش برای بازگشت به نرخ‌های باروری بالا، پیشنهاد می‌شود.
در نهایت، برخی محققان معتقدند که نرخ‌های باروری پایین، اما نه بسیار پایین، می‌توانند مزایایی نیز داشته باشند. به‌عنوان مثال، کاهش فشار بر منابع طبیعی و کاهش آلودگی می‌تواند از جمله این مزایا باشد.