نسیم گیلان - ایسنا / کودکان و نوجوانان هنگام فعالیت ورزشی واکنش‌های قلبی ویژه‌ای دارند که با بزرگسالان متفاوت است. شناخت دقیق این ویژگی‌ها به مربیان ورزشی و متخصصان پزشکی کمک می‌کند تا برنامه‌های ایمن‌تری برای تمرین و توانبخشی طراحی کنند.
ضربان قلب بیشینه، بالاترین تعداد تپش قلب در هر دقیقه هنگام تلاش شدید بدنی است. این شاخص سال‌هاست که در پزشکی و ورزش کاربرد دارد؛ از جمله در طراحی تمرین‌ها، آزمایش‌های ورزشی استاندارد و پایش توانایی قلب و عروق. بسیاری از دستورالعمل‌های ورزشی، شدت تمرین را بر اساس درصدی از ضربان قلب بیشینه تعیین می‌کنند. در بزرگسالان، این شاخص معمولاً با استفاده از فرمول‌های ساده‌ای مانند «220 منهای سن» یا معادلات اصلاح‌شده دیگر برآورد می‌شود. اما مطالعات اخیر نشان داده‌اند که این فرمول‌ها در مورد کودکان و نوجوانان چندان دقیق نیستند. دلیل این موضوع، تفاوت‌های رشدی و فیزیولوژیک در دوران کودکی و نوجوانی است که باعث می‌شود واکنش قلبی آنها به سن به‌سادگی بزرگسالان وابسته نباشد. همین مسئله ضرورت پژوهش‌های اختصاصی در این گروه سنی را پررنگ کرده است.
بازار ![]()
از سوی دیگر، روش‌های دقیق سنجش ضربان قلب بیشینه نیازمند تجهیزات تخصصی و آزمون‌های آزمایشگاهی طاقت‌فرسا هستند که انجام آنها در مدارس یا محیط‌های ورزشی ساده امکان‌پذیر نیست. به همین دلیل، محققان سال‌ها تلاش کرده‌اند با طراحی معادلات پیش‌بینی ساده‌تر، راهی عملی برای برآورد این شاخص بیابند. با این حال، بیشتر این معادلات از نمونه‌های بزرگسال به‌دست آمده و در مورد کودکان و نوجوانان کارایی لازم را ندارند. در نتیجه، بررسی دقیق‌تر این موضوع و ارائه داده‌های بومی در جمعیت کودک و نوجوان، گامی مهم برای طراحی برنامه‌های ورزشی و پزشکی در کشور به شمار می‌رود.
در این خصوص، فرزاد ناظم، عضو گروه فیزیولوژی ورزشی دانشکده علوم ورزشی دانشگاه بوعلی سینا همدان، به همراه دو همکار دانشگاهی خود، پژوهشی در این زمینه انجام دادند. آنها تلاش کردند با بررسی مستقیم واکنش‌های قلبی در پسران کودک و نوجوان سالم، تصویری دقیق‌تر از ضربان قلب بیشینه در این گروه به‌دست آورند و محدودیت‌های فرمول‌های موجود را بررسی کنند.
برای انجام این پژوهش، ضربان قلب بیشینه 349 پسر 8 تا 17 ساله سالم در شهر همدان با استفاده از یک آزمون ورزشی استاندارد به نام «پروتکل بروس تعدیل‌شده» اندازه‌گیری شد. در این آزمون، شدت فعالیت بدنی به‌تدریج افزایش پیدا می‌کند تا زمانی که شرکت‌کننده به مرز ناتوانی در ادامه ورزش برسد. هم‌زمان، شاخص‌هایی مانند قد، وزن و برخی ویژگی‌های فیزیولوژیک پایه افراد در حالت استراحت نیز ثبت شد. سپس محققان با استفاده از روش‌های آماری تلاش کردند معادله‌ای برای پیش‌بینی ضربان قلب بیشینه در این گروه سنی طراحی کنند و میزان دقت آن را بسنجند.
بر اساس نتایج این تحقیق که در فصلنامه «فیزیولوژی ورزش و فعالیت بدنی» وابسته به دانشکده علوم ورزشی و تندرستی دانشگاه شهید بهشتی منتشر شده‌اند، میانگین ضربان قلب بیشینه در پسران شرکت‌کننده حدود 202 ضربه در دقیقه بود. هرچند ارتباطی بین این شاخص و عواملی مانند سن، قد و وزن مشاهده شد، اما این ارتباط ضعیف بود و برای پیش‌بینی دقیق کافی به نظر نمی‌رسید. در واقع، حتی زمانی که معادله‌ای برای این گروه ارائه شد، میزان خطا نسبتاً بالا بود و ضریب تعیین آن پایین به‌دست آمد.
به همین دلیل، پژوهشگران پیشنهاد کردند که به جای استفاده از فرمول‌های پیش‌بینی‌کننده که دقت کافی ندارند، عدد 202 ضربه در دقیقه به عنوان شاخص ضربان قلب بیشینه برای پسران سالم 8 تا 17 سال در نظر گرفته شود. این عدد می‌تواند راهنمایی عملی برای مربیان ورزشی و متخصصان توانبخشی باشد تا شدت تمرین‌ها را بهتر کنترل کنند و از فشار بیش از حد بر قلب کودکان جلوگیری شود.
از یافته‌های تکمیلی این پژوهش برمی‌آید که دوران کودکی و نوجوانی به دلیل تغییرات رشدی سریع، ویژگی‌های منحصر به فردی دارد که پیش‌بینی واکنش‌های قلبی را دشوار می‌سازد. برخلاف بزرگسالان، در این گروه سنی رابطه سن با ضربان قلب بیشینه چندان قوی نیست و همین موضوع باعث ناکارآمدی معادلاتی می‌شود که بر پایه سن طراحی شده‌اند. بنابراین، توجه ویژه به داده‌های بومی و اختصاصی این گروه سنی می‌تواند کمک بزرگی به ارتقای ایمنی فعالیت‌های بدنی کودکان و نوجوانان کند. همچنین، تکرار پژوهش‌های مشابه با نمونه‌های بیشتر می‌تواند به تعمیم بهتر نتایج و اطمینان بیشتر از آنها منجر شود.